Berzo Mehmûd

 bbari35@gmail.com

Xwepîşandana Amedê

Nameyeke Şaristanî ye

Xwepîşandana Amedê nîşaneke pir biwata û bihêz e, ku Kurd xwe wek hebûn, wek milet û têkoşîn dide xuyakirin, xwe wek aştîxwaz dide nîşankirin. Ev xwepîşandan watayên hebûna miletekî jîndar dide, ku tihniyê mafê netewayetî ye. Xwepîşandana Amedê taybetiyeke xwe giran heye, ji ber ku ev bajar ne wek bajarên dîtirî kurda ye, Amed paytexta Kurdistana bakur e, ji ber vê yekê rabûna Amedê giraniyekê hem li nik kurda û hem jî li nik dijmin drust dikê. Miletê kurd li her kuncekê ji vê cîhanê bi doza gelê xwe re ye, doza beskirina vê şerê biqirêj e ku deselatê Tirkîyê dijî miletê Kurd pê radibe. Xwepîşandana Amedê nîşana têkoşînê ye li dijî hikûmeta stemkarên Tirkiyê.  Deam ku Kurd dengê xwe bilind dike, ne ku şer dixwazê, em dixwazin xwe wek milet ji cîhanê re bidin xuya kirin, ku em doza mafên xwe yên netewayetî dikin, em vê yekê ne tenê bi şer û têkoşîna serê çiya dixwazin, lê em bi awakî aştiyane jî ji cîhanê re û ji Tirkan re dibêjin: bes e şer, bes e newekhevî, bes e şerkirin û serkutkirina miletê Kurd, bes e perçiqandina mafê gelê Kurd. Kurd, di riya vê xwepîşandanê de, ji Kurdistanê, ji ser erda xwe, nameyekê ji van hikûmetên bêdad re rê dike û dibêje: Bes e, hûn xwîna me vedixwin, bes e ji desthilata Tirkê xwînmij re. Ev bû dused sal hikûmeta Tirkiya li ser kelaxê Kurdan dijî. Bes e ev stem û bêdadî, kurd heta kengî bê maf bimênin? Mafê hebûnê ji heywan û ajelan re li vê cîhanê heye, lê ji me Kurdan re nayê pejirandin, ji ber wilo jî pêwîst e em xebata xwe xurt bikin da ku bikarin jiyanê bidest bixin, û zincîrên dijmin bidirrênin. Êrîşên Tirkan li ser kurdistana başûr belgeyek e ronak e ku dixwaze gelê Krd ji hemû aliyan serkut bike, dixwaze miletê me bitirsêne, lê ber e miletê Tirk û cîhanê bizane ku em ne şerxwaz in, em mafxwaz in, em yeksanîxwaz in, em dixwazin bi aştî bi zarokên xwe re bijîn û bi wan re bi zimanê xwe bipeyvin, em dixwazin bêjin em ne tirk in. Ev tirkîbûn bû toqa ne'letê û ketiye stuwê miletê me de. Tirk ji alîkî, û Ereb ji alîkî, û Firs ji alîkî, hemû jî kula wan dagîrkirina Kurdistanê ye, hemî bi hev re êrîşî me dikin, êrîşî nasnameya me dikin. Lê ber e xweş zanibin ku miletê Kurd milkiç nabe, serê xwe tang û topên wan re natewêne. Em vê stemkariyê qebûl nakin, ber e xelkên cîhanê hemû bizanin ku rabûna Kurdan li Amedê viyana gelê Kurd e li hemî deverên Kurdistanê.     Ev dused hezar car e Tirko bi balafirên xwe, bi tang û topên xwe, bi tiving û hemî coreçekên xwe êrîşan berdide vî miletê bêçek, vî miletê hejar, û ya herî şerim ji deselatên cîhanê re ku beramberî kiryarên leşkerê Tirko bêdeng dimênin.

Çi gunihê me ye eger Xudê em Kurd dane vê dinyayê? çi gunihê zarokên me ye ku li ser dengê topên van stemkaran ji xew radibin?  Çima Kurd jî ne wek xelkên cîhanê bi mafê xwe şa nebin? Çima em jî ne wek miletên cîhanê ne? Ber e ev dewlet û deselat xweş bizanin ku Kurd êdî namirin, û sed hezar êrîşên leşkerî Kurdan natirsênin, û ji poşmaniyê pêve Tirk nabînin. Qehremanên Kurd li ser çiyayên Kurdistanê wê goristanan ji êrîşkerên Tirk re bikolin.

Ti rê li pêşîya deselata Tirk nîne ji bilî ku bi siyasetmedarên Kurd re li ser mêzê rûnê, û dest bi giftûgoyê di kêşeya Kurdî de bike, û mafê netewê Kurd bi aqilmendî çareser bike, û lê mikur were, yan jî ev êrîş û ev tirsa şer di Tirkiyê de ticarî tewaw nabe, ji ber ku miletek heye û doza mafê xwe dike, û xwepîşandana Amedê nameyeke hişkere ye bo Tirkan, ne nameyeke şerker e, ku Kurd ticarî ji doza mafê xwe venagere, û piroseya tirkîkirinê ta dawî li ser xwe qebûl nake, çiqas bidomîne jî, her dîsa dawiya wê her heye, mirina vî aqilê neteweperestiyê di nav Tirkan de wê nêzîk were. Ev hewldanên Tirko bo tirkîkirina Kurdan di xwepîşandana Amedê de berbadî çû. Inca ya baş ew e ku Tirk li xwe vegerin û kêşeya kurdî dadwerane çareser bikin, ne bi devê top û tifingan, ji ber ku dem ne dema ku deselata Tirkî giyanê dijminatiyê, tovê neteweperistyê di nav herdû miletên Kurd û Tirk de biçêne. Ev kar ne karekî şaristanî ye, ev kar karekî hovîtî ye. Emê xwe çawa ji qalikê xwe derbixin? Çima ji miletên vê cîhanê hemiyan re maf heye ku wek milet bijîn, lê ev maf bo me qedexe ye? Çima ji hemî miletan re 'adet e, lê ji me tenê re qemhhet e??

Bijî Kurd û Kurdistan, bimirê dijminê miletê me.

 27/02/2008- Qamişlo

مخالفات في التحليل اللغوي

برزو محمود

من المعلوم أن النقد يلعب دوراً كبيراً في تطوير انتاج الفكر الانساني بكل أشكاله وصيغه التعبيرية في الادب والنقد والسياسة ... وغيرها، لهذا السبب علينا أن نقبل به، لا أن نمارس الإرهاب الفكري ضده أو ضد من ينقدنا شريطة أن لا يتجاوز هذا النقد حدود النص المنقود الذي يشكل الهدف الاساسي في العملية النقدية وليس صاحبه في كينونته السياسية أو الاجتماعية أو الفكرية. وفي هذا المجال برز اسم الاستاذ أبراهيم محمود كلاعب رئيسي ومحرك فعال في ميدان النقد الكردي اذ قدم كماً كبيراً من الدراسات التحليلية والابحات النقدية التي تلقي الضوء على النتاجات الادبية والثقافية والفكرية لجملة من الكتاب الكرد والعرب. ومن الموضوعي القول أن المجموعة الاخيرة من مقالاته النقدية المنشورة في موقع (ولاتى مه) تعكس اسلوباً نقدياً يسمو بمستوى النقد الكردي الى حد كبير اذ يعتمد على أدوات إجرائية تكشف عن المخالفات الحاصلة في البنية اللغوية والدلالية لنص الترجمة الكردية لملحمة جلجامش للمترجم دحام عبدالفتاح، كما يكشف الناقد عن علاقة غير طبيعية بين الكاتب المترجم ومقدمته الجلجامشية، اذ يطعن في أمانته العلمية نظراً لغياب التوثيق في تحريرها.

بعد أن قرأت كل ما كتبه الاستاذين ابراهيم محمود ودحام عبدالفتاح بالاضافة الى قراءة الملحمة المترجمة الى الكردية، تكون لدي بعض الملاحظات التي تدخل في اطار ابداء الرأي في مسائل الثقافة الكردية والوقوف عند قضايا اللغة والادب الكرديين من منطلق المسؤلية والغيرة على ثقافتنا وأدبنا ولغتنا، والعمل والسعي من أجل الإرتقاء بمستوى الخطاب النقدي الكردي.

الاستاذ دحام كعادته المتبعة في ردوده النقدية يحاول دائماً تصوير الأمر بالشكل المضطرب على طريقة خلط الحابل بالنابل من أجل تحريف مسار النقد الجاد والخروج منها بأي ثمن كان. على كل حال، لن أدخل في المسألة من هذا الباب، بل سأتوقف في هذا المقال عند حدود بعض المخالفات المرتبطة بالتحليل اللغوي والتي لاحظتها من خلال قراءتي لمقال الاستاذ دحام عبد الفتاح في رده على الاستاذ ابراهيم محمود، وتتلخص في ثلاث نقاط، وهي:     

النقطة الأولى:

في مقالته ((كلمات صميمية: ابراهيم محمود في جلجامش المقروء كردياً.... مقتحم مجازف...!)) يتوقف الأستاذ دحام ليرد على الاعتراض الذي وجهه إليه الاستاذ ابراهيم محمود، وهي كالتالي:

 (((يعترض (ابراهيم محمود) نحوياً على صياغة العبارة (gazî kir ) ويعتبرها غير صحيحة، لكون الفعل (kir)  يعود الى مجموعة الآلهة، أي أن فاعل الفعل المركب (gazî kir) جمع يعود إلى (الآلهة) وقد جاء مفرداً ، والصحيح (gazî kirin) .
- هذه مسألة نحوية، تقع في باب (تطابق الفعل مع الفاعل والمفعول في الجمع والإفراد). في اللغة العربية تكون العلاقة التطابقية جمعاً وإفراداً، تذكيراً وتأنيثاً بين الفعل وفاعله ولا علاقة للمفعول به بالعملية التطابقية. أما في الكردية فالأمر مختلف. أحياناً يكون التطابق بين الفعل وفاعله، وأحياناً بينه وبين مفعوله، حسب نوع الفعل وزمنه، ... وكلمة ( gazî) مفردة مؤنثة(vê gaziyê) ، ثم هي في الجملة مفعول به. وحسب قاعدة التطابق المذكورة تكون العلاقة التطابقية بين فعل (kir) بصيغة الإفراد ومفعوله المفرد (gazî) . أما الفاعل (الجمع)، العائد إلى مجموعة (الآلهة) فلا علاقة له بالتطابق. وبناءً عليه تكون الصيغة الصحيحة هي (gazî kir)
وحكم (منتقدنا) في تصويب هذه المسألة يدخل في باب (المجازفة  بما لا يعلم) . ))) انتهت الفقرة.

والآن جاء دوري في إبداء الرأي:

الأستاذ دحام عبد الفتاح من خلال فقرته أعلاه يقدم التحليل اللغوي في مسألتين: الأولى وتتضمن الكيفية التي تتم فيها عملية التطابق بين الفعل وفاعله، وهي صحيحة لا لبس فيها - بالرغم من وجود حالات لا تتفق الفعل المتعد مع مفعوله، وهي مسألة بحاجة إلى دراسة مستقلة، وبالتالي لن نتوقف عندها، بل سنعرج إلى المسألة الثانية التي تفيد أن كلمة gazî  مفعول به في اطار الفعل المركب gazî kir. هذا التحليل اللغوي الجديد تشكل مخالفة لغوية بامتياز للأسباب التالية:

    1. الأفعال الكردية من حيث البناء تأخذ ثلاث أنماط: البسيط والمشتق والمركب، وهذا الأخير سنقف عنده (أي النمط المركب) باعتبار أن gazî kir يدخل ضمن نمط الافعال المركبة اذ يتكون صرفياً من جزأين: جزأه الأول غالباً ما يكون من الأسماء أو من الصفات أو غيرهما، وجزءه الثاني من الافعال،  مثل:

أ _ الاسم + فعل

ب _ الصفة + فعل

2. لا توجد علاقة نحوية بين جزأي الفعل المركب، بل يعد من الناحية النحوية وحدة واحدة لا يمكن تجزئتها نحوياً (بالمعنى السينتاكسي للكلمة)  كأن نقول gazî  اسم بمعنى نداء وهو مفعول به في الجملة (على حد تحليل الاستاذ دحام) ، و kir  فعل ماضي بمعنى عمل أو فعل يتطابق مع مفعوله gazî . وعلى هذا الاساس  ستكون maç  مفعولاً به، وكذلك bar, reş, xweş, amade . وهذا خطأ واضح لسبب واحد هو أن كل عنصر منهما فقد استقلاليته السابقة دلالياً ونحوياً وأصبحا يكونان وحدة واحدة تعطي دلالة مستقلة مختلفة عن دلالة كل عنصر على حدة. وبالتالي يمكن أن ندقق في الجمل التالية لنشاهد معاً المفعول به الحقيقي الخاص بالفعل المركب:

فإذا كانت كلمة gazî مفعولاً به للفعل kir في الجملة الأولى، ماذا سيكون  Azado ؟!! وقس على ذلك الجمل الأخرى، لا بل آلاف الجمل منها. واستناداً على هذا التحليل لا يمكن أن نعد gazî  مفعولاً به للفعل kir . هذا، وثمة تفاصيل وقضايا لغوية أخرى ترتبط نحوياً بهذا الموضوع، إلا أننا هنا لن ندخل في التفاصيل.  

وجدير بالذكر أن تحليله الصائب في المسألة الأولى (المذكورة أعلاه) تتناقض في بعض من جوانبه مع ما ذهب اليه نفس الكاتب وبنفس الموضوع في كتابه ((مشكلات اللغة الكردية)) رغم أنها تعد من القضايا المطروقة والمكررة في معظم كتب النحو الكردي من قبل، وقد أشرت الى تلك النقطة في مقابلة لي في السنة الماضية. أما المسألة الثانية التي توقفت عندها هنا، فهي، حسب علمي، غير مطروقة في كتب النحو الكردي.

ومن الموضوعي الإشارة الى أن الخطأ الذي وقع فيه الاستاذ دحام أثار فيي هذه الملاحظة لأول مرة، كما لو أن شخص ما ينبهني على أمر لم ألحظه أو لم يكن مثار جدل في ذهني من قبل، مما يدفعني الى وصف هذا الخطأ بالايجابية، على الأقل بالنسبة لي، في مجال التحليل اللغوي. وفي هذا الصدد ينبغي علينا التركيز على أنه لا يكفي أن نكرر ما قاله الأسبقين في تحليلاتهم اللغوية فحسب، بل علينا أن نضيف أفكاراً وأبحاثاً جديدة أيضاً، وخاصةً تلك الجوانب التي لم ترد أو لم تبث في أمرها في كتاباتهم ودراساتهم اللغوية.   

وفي ختام هذه الفقرة، أليس من حقنا أيضاً أن نسخر من حكم (مترجمنا) في تحليل هذه المسألة بأنه يدخل في باب (محدودية التفكير اللغوي) بالرغم من أنها تقع في صلب اهتماماته وكتاباته؟؟ وأي لغوي هذا يخطأ في تشخيص ماهية أركان الجملة البسيطة إذ لا يميز بين عناصر الفعل والمفعول!!!    

النقطة الثانية:

يرى إبراهيم محمود: ((في مجمل النص، يتم الخلط بين ما يخص (اليوم) و(الشمس)، ولا أظن أن ذلك بخاف على المترجم، لكنه يترجم الاثنين بـ(roj)، كما في الصفحتين (94- 186)، في النص العربي، والمقابل كردياً، في الصفحتين (37- 88)((. وما يثير الاستغراب أن الاستاذ دحام رفض هذه الفكرة بحجة أن السياق اللغوي يكفل هذه المهمة.

في الحقيقة أن ما يطرحه الاستاذ ابراهيم محمود هو فكرة التمايز اللغوي لفظاً ومعنىً بين مفهومين مختلفين مثل الشمس والنهار، أي ضرورة ايجاد المقابل اللغوي الخاص بكل مفهوم على حدة، وهي فكرة سليمة يتناولها علم المصطلح باستمرار، وقد طرحها المجمع العلمي الكردي في سبعينات القرن الماضي حيث خصص كلمة xor الكردية كمقابل لـ (الشمس)، وكلمة roj كمقابل لكلمة (النهار). وجدير بالاشارة إلى أن الاستاذ خالص مسور أقترح كلمة rok كمعادل لـ الشمس ، وهذا الاقتراح من وجهة نظري سليمة إلى حد كبير وأفضل من xor  لأن هذه الأخيرة لا تنسجم صوتياً وتصريفياً مع مباني اللغة الكردية، وخاصةً في حالة الإمالة تظهر بصيغة غير مستصاغة، ويمكن ملاحظة التمييز بينهما عند قراءة المثال التالي:

وفي سياق الخلط اللغوي يمكن ملاحظة مثال أخر من نص الترجمة الكردية لملحمة جلجامش وهو أن المترجم يستعمل لفظة xweda  كمقابل لمفهومين مختلفين: الإله (اله الحب أو اله الشمس... الخ) واسم الجلالة الله، وهي اللفظة التي نتداولها كردياً في الحديث اليومي. أعتقد أنه من الضروري أن نميز لغوياً بين هذين المفهومين، اذ نخصص Xweda أو Xuda مقابل الله اسم الجلالة، كما هو الحال في الاستعمال اليومي، ونخصص كلمة xudak المتداولة في الوسط الشعبي  أو xudawend أو homa  كمقابل لكلمة الإله: المعبود، كأن نقول مثلاً:

النقطة الثالثة:

في باب الالتباس وعدم الدقة يرى ابراهيم محمود أن مفردة  (çolan) ، وهي جمع، غير دقيقة وخاصة عندما توضع مقابل ثلاث مفردات في الصفحة ( 196، ف : 7-14-15)، وهي التالية: القفار- البراري- الفلاة، وكما هي واردة في النص المترجم (ص 94) ففي البراري، من البر، ثمة( çol)، أما إزاء القفار، من القفر، وكذلك الفلاة فثمة (çolistan) )). أما الاستاذ دحام في رده على الاستاذ ابراهيم محمود يبدي رأيه قائلاً: ((أود هنا أن أقف عند صيغة (çolistan) التي أجدها غير دقيقة، فاللاحقة (istan) تفيد معنى المكانية للإسم الذي تتصل به، نحو: (daristan)  مكان الشجر (الغابة) و (mûristan) مكان النمل. وكلمة (çol)  ذاتها تعني البر والفلات، وهما (مكانان). فما فائدة اللاحقة المكانية في اتصالها بالمكان نفسه ؟! وماذا تزيد في المعنى وماذا تنقص منه ؟!)) 

تعليقاً على رأي الكاتب الأخير في الفقرة أعلاه أرى من الأفضل أن لا نتسرع في اطلاق أحكام لا تتوافق مع واقع لغتنا، حيث نجد فيها كلمات أخرى من النمط المقترح من قبل الناقد ابراهيم محمود، ويمكن أن نسوق  هنا مثالاً على ذلك، وهو: kwêstan اذ تتكون الكلمة من kwê أي الجبل الدال على المكان واللاحقة المكانية stan ، ومجموع الوحدتين تشيران الى المنطقة الجبلية. فهل يمكن إلغاء kwêstan بسبب الجمع الحاصل بين مكانين حسب تحليل الاستاذ دحام؟؟!! وثمة كلمة أخرى مثل goristan المكونة من gor ذات الدلالة المكانية وistan  ، ومجموع الوحدتين تشيران الى منطقة تضم عدداُ من القبور. من هنا نجد أن مفهوم المكان بحد ذاته يتصف بالشمولية التي تستوعب مفاهيم أخرى، وثمة مكان كبير يستوعب أمكنة صغيرة كما هو الحال مع gor و goristan . وإذا تأملنا في اللاحقة stan ، نجد فيها معاني ودلالات عديدة، من قبيل الموطن، المنطقة، المساحة، الاحتواء، والاتساع ... الخ. فمثلاً كلمة (تاريستان tarîstan ) الكردية التي سمعتها من الكبار يستخدمونها بمعنى الظلام في حالة الشدة والحلكة اذ يضفي على المكان المظلم خصوصية معينة، لا شيء سوى الظلام. وهي كذلك مع كلمة(çolistan) اذ تؤدي اللاحقة دلالة على أن الموجود في هذا المكان بكل جغرافيته هو (البر) فقط، وبهذا تعبر عن ( الفلات) . الى جانب أن كلمة(çol) ذات بنية صوتية قصيرة المدى والمساحة اذ تفتقر الى تلك الشحنة التعبيرية الكامنة في ( (çolistan نظراً لما تحمله اللاحقة stan  من صوت هارموني وجرس موسيقي شبيه بالوحدات الصوتية في اللغة الكردية مثل zozan, kwêstan, germiyan, çiyan, geliyan, biyaban, tarîstan,  ... الخ. بناء على ما تقدم أرى أن ما أقترحه الاستاذ ابراهيم يتسم بالدقة ويلبي الدلالة المطلوبة شكلاً ومضموناً.  

Siyasetmedarên Kurdên Bakur

em teqandin, em be'ecandin

 Ma ev siyasiyên kurdistana Bakur xwe xistine kû derê de ku deng ji xwe nayênin?? Yek ji wan serê xwe hilnade, yek ji wan dengê xwe bilind nake, qey zimanê wan nema di devê wan de dileve ku bêje em ne tîrorîst in, em jî miletek in, em doza mafê xwe yê netewî dikin, em dixwazin wek van miletên dîtir bijîn, em dixwazin em jî wek xelkê xwedî kiyan û dewlet bin, em bîst milyon in, em ne irhabî ne, em ne tîrorîst in, em mafxwaz in.

De rabin, gelî kurdino, gelî siyasîno, vaye mîdiyaya cîhanê wek tilivîzyona Cezîrê û ya Erebiyê ku piraniya Ereban lê temaşe dike, ban we dike û dibêje werin doza xwe ji xelkên cîhanê re şîrove bikin. Çima hûn ranabin, ma hûn siyasiyê çi ne!! ne pêwîst e ku tenê endamên PKK bi vî karî rabin, her kurdekî siyasî wê pêçêbûnê di xwe de bibîne gerek xwe bide pêş, ev roj roja axaftinê ye, dem dema diyalogê ye, rizgarkirin ne tenê bi çek û tifing û topa ye, bi gotin û peyv û ziman e jî, em di cîhana masmîdiya de dijîn, em di cîhana rewşenbîr û siyasetmedarên biziman û bideng de dijîn.

Çima dengê we nayê, çima Tirk şev û rojê di van kenalên asmanî de we tîror derdixin, û deng ji we nayê, çima hûn bersiva xwe nadin??! Manşêtên rojnamegeriya cîhanî bi tîpên mezin û girs li ser kêşeya Kurdî li Tirkiyê dipeyivin, û deng ji rewşenbîrên Kurdên Tirkiyê nayê!! Tu bêjê yek ji wan di van kenalên asmanî de diyar bibe bo bergiriya doza xwe bike nîne. Ma qey hûn doza xwe nasnakin, ma hûn nizanin doza xwe ji xelkê re bêjin??

Ma ev ne şerm e!?

31/10/2007-Qamişlo

Cegerxwîn, Awa û Destûra Zimanê Kurdî

Hin Têge û Zaraweyên Rêzimanî

Li nik Cegerxwîn

Wek em dizanin ku Cegerxwîn yek ji wan helbestvan û nivîserên nifşê govara Hawarê bû, ya zimanzanê hêja Celadet Bedirxan, yê ku şoreşek di cîhana rewşenbîriya kurdî di zarê kurmancî de di wê serdemê de pêxist. Helbestvanê meyê hêja, Cegerxwîn di wê serdemê de serê xwe hilda. Em vê yekê dibêjin da ku hin fakterên pêkhênerane bêne xuya kirin.

Bi rastî tevgera nivîsînê di warê rêzimanê kurdî de ji nik Celadet despê kir. Bi dû de, rêzimana Reşîdê Kurd di sala 1957-an de belav bû. Di sala 1961-ê de Cegerxwîn pirtûkek di rêzimana Kurdî de, bi tîpên Latînî, bi zarî Kurmancî li Bexdê belav kiriye.  Navûnmîşana pirtûkê ((awa û destûra Zimanê Kurdî)) ye. Di vê xelekê de ezê zaraweyên Cegerxwîn ji xwendevanan re hem bidim xuyakirin, û hem jî di riya wan de bîr û baweriyên zimanwanî yên wî dest nîşan bikim û raya xwe têde bidim.

Piştî ku min pirtûka wî xwend hin têbînî min danîn, ew jî evin:

Yekem:

 Di baweriya min de rêbaza ravekirina rêziman di her zimanekî de dibe hokareke serekî di destnîşankirina zaraweyên wî yên rêzimanî de. Li ser vê bingehê em hişkere dibînin ku piraniya girûpa zarweyên Cegerxwîn li pêka bîrûbaweriya rêzimana wî hatine hûnandin, ya ku di gelek movikan de li ser rêbaza rêzimana Erebî çûye. Cegerxwîn di şirovekirina xwe de wa diçê û dibêje ((di peyvê de du perçê binyadî hene ko bê wan peyv tekûz nabe

1.      despêkiraw   المبتدأ  

2.      salox   الخبر

Helbet ev gote di bingeha xwe de rast û drust e, lê awayê ku zarawe pê hatine drustkirin wek Erebî hatiye, lewre em dibînin ku dest avêtiye karê (despêkirin) û li gor dariştina zarê Soranî zaraweya (despêkiraw) daniye, ji ber ku em tev dizanin ku forma (kiraw) rêjeyeke Soranî ye. Inca gelo wî zaraweya xwe her ji Soranî aniye, yan jî gelo wilo pê xweş hatiye û daniye. Ya dîtir jî dema ku ristê dike du parçe, wek:

((Şêrgo bi mêranî deng daye.))

Di şirovekirina wî de di rûpelê (6)an de weha hatiye, ku beşê yekê (Şêrgo) despêkiraw e, û beşê duwa (bi mêranî deng daye) salox e. Ev jî ne xem e, lê bi dû de tê ser destewajeya (bi mêranî) û wek çilo zimanzanên Ereba şirove dikin, ew jî wilo dikê dema dibêjê (bi mêranî) rakêş û rakêşraw in, wek em bêjin (car û mecrûr in – جار و مجرور ). Dîsa danîna (rakêş û rakêşraw) herçende bi şêweya Soranî hatiye, lê ya ku cihê rexnê ye di bin kartêkirina rêzimanê Erebî de zimanê Kurdî tê şirove kirin. Eva han di piraniya movikên pirtûkê de diyar dibe.

Duwem:

Ji alîkê din ve jî, Cegerxwîn, heçku pirtûka rêzimana Soranî di rexekî de, û pirtûka rêzimana Erebî di rexekî de daniye ber xwe û li pey wan rêzimana kurmancî daniye. Ez vê yekê dibêjim neku mirov ji awa û destûra rêzimanên dîtir sûd negire, lê ya pêwîst taybetiya zimanê kurdî biserkeve. Ez vê yekê dibêjim ji ber ku eva han di du aliyan de diyar e:

1.                       ji hin zaraweyên wî ku soranî wergirtine, wek despêkiraw, kiraw(object), …htd.

2.                      Naveroka pirtûkê li pêka rêbaza şîkariya zarê Soranî yên wê serdemê hatiye, ku Cegerxwîn li Kurdisatana Iraqê dijî. Û li wê derê fêrî zarê Soranî bû.

Sêyem:

Hin ji zaraweyên Cegerxwîn lawaz û bêkêr in, wek:

(peyv) beramberî hevok û riste (sentenceجملة ) hatiye.

Wergêrana (peyvê) bi wataya (sentence جملة) gelek lawaz e, herçende di zarawesazî de tiştekî wa dibe, lê divê bi hûrbînî lê were meyzekirin. Berê Kurda gotiye mirovê kurmanc cihê peyvekê tenê di serê wî de heye, ê ku hat berî xelkê peyva xwe xiste serê wî de, ji xwe cih ji ti peyvên dîtir re nema, ji ber ku her peyvek tenê dikeviyê de. Lewre mirovê Kurd, çi xwenda û çi nexwenda jî ji ya xwe ber nadê, ji ya xwe nayê xwar, herçende şaş be. 

(kirok = kir+ok) hemberî (subject فاعل ).

Ev jî ligor peyvên (mêjok yan mîjok, gerok, tirsok) ku beşê kar di van peyvan de regê karê nihaye, lêbelê beşê kar di peyva (kirok) de karê rabirdû ye (buhêrkê). Inca dariştin bi xwe jî li nik Cegerxwîn ne hewqas sazkar e.    

(devxwarî) hemberî (tewang الإمالة), jiber ku devxwarî wek ew rave dike wataya tewangê bi wataya rêzimanî ya Celadet nade. Ya dîtir jî peyva (devxwarî) wek zaraweyekî rêzimanî ne cihgirtî ye

(pesin) hemberî (adjective الصفة

hin ji wan bi şêweyekî giştî, herçende libin çak hene, ku her ev jî yan berê hebûn, yan jî li gor wergêranê rast hatiye. Ya dîtir di dariştina xwe de, gelek zarawe, wek:

(teknav, bêşnav, sadenav, parçîmnav, komnav, demnav, cînav, alavnav, biçûknav, jimarnav, jêdernav, kiroknav, riknav, cêwînav …htd.)

Çarem

Têgeyên rêzimanî li nik Cegerxwîn di rêbazeke zanistî de û li gor taybetiyeke zimanewanî taybet bi rêzimana Kurdî nayên, ku ev jî dibe cihê kêmanî û rexnelêgirtinê. Lewre, wa tê dîtin ku Cegerxwîn qalibekî rêzimanî bi du têgeyan şîrove dike, wek vê rista jêrî[1]

1. Şêrîna xebatker baş e

2. Fehadê gernas mêr e  

 Cegerxwîn di qalibê (Şêrîna xebatker) û (Fehadê gernas) peyvên xebatker û gernas wek (xwepêgirê despêkiraw) dibîne. Belê di rûpelê 29an de heman qalib bi du têgeyên dîtir de: (pesin û pesindiraw الصفة والموصوف tê şîrovekirin. Her ne tenê wilo ye jî, di rûpelê bi dû de heman qalib dikeve bin du têgeyên rêzimanî yên dîtir de ku jêre (palivdar û palivdêr – المضاف والمضاف اليه dibêje. Inca wa diyar e ku rêzimannivîs di avakirina têgeyên rêzimanî de pala xwe dide rêzimana Erebî, bi ser ku ev piroseya han di hin aliyan de ne karekî ziyankar e, eger zimanvan awa û destûra zimanê Kurdî di rêbazeke taybetî de şîrove bike û bikarê tiyoriya rêziman bi şêweyeke giştî bixê bin xizmeta danîna rêzimanê Kurdî de, ne ku qalibek bi sê têgeyên taybet bi zimanekî dîtir, wek Erebî, werê nav zimanê şîrovekirinê[2].  Herweha ev wê yêkê dupat dikê ku nivîser zaraweyên xwe li ber roniya têgeyên rêzimanê Erebî ava dikê.

Pêncem

Cegerxwîn di pênaseyên[3] xwe de wa hûrbîn neçûye, lewre xwênerê normal tênagihê, û xwênerê zimanvan jî pişt pê girê nadê, eva han dibê kêmasiyek ji petûkê re, bo nimûne di pênaseya zaraweya (xwepêgir - المتعلق) de wa dide naskirin:

((xwepêgir ew perçeye ko di peyvê de yan xwepêgirê destpêkiraw e yan xwepêgirê salox e. ))[4]

Têbîniyên min evin:

1. Cegerxwîn di wergerandina xwe de ku (peyv) beramber sentence – الجملةdaniye, di baweriya min de, şaş çûye.

2. Ya dîtir jî (xwepêgir) ne tenê di ristê de tê, lêbelê di destewaje – phrase - العبارة de jî tê, wek:

Lawê Pîrê; Pira Bafit; dilê birîndar, gula sor    

3. Dema ku Cegerxwîn dibêjê: ((xwepêgir ew perçe ye) mebesta rast û yekser ji gotina (parçe/perçe) nayê xuyakirin. Başe ev çi parçe ye? Ya dîtir jî, têgeya (perçe) têgeyeke giştî ye, û bi vî awayî pênase nayê naskirin, ji ber ku (kert û kîte) jî perçeye, û yek dikarê peyvê bi hemî parçên xwe ve wek yek parçe bibîne. Weha xwêner di nav van têgeyan de wê wunda bibe.     

Şeşem

Sînorên morfolojî û dengsazî di têgeyên rêzimanê Cegerxwîn de ne diyar in, û hincar tevlîhev dibin, bo nimûne, dema ku tê ser şîrovekirina binyada peyvê, weha dibêje[5]:

((Gotin jî yan ji kartekê pêktê wek: aw, ard, aş, ax, al…

Yan ji du karta pêktê wek: bajar, baran, barzan, bala.

Yan ji sê karta pêktê: birîva, silîva, (re – wan – duz)

Yan ji çar karta pêktê wek: rahejandin, raqetandin, rakişandin, hilfirandin, hilqetandin.

Yan ji pênc karta pêktê wek: bidarve kirin, bijorve birin.

Yan ji şeş karta pêktê wek: bihev guherandin.

Wa diyare ku kertkirina wî ligor sînorên dengsazî hatiye, ne yên morfolojî. Lê Cegerxwîn wek zimanvan vê kertkirinê destnîşan nakê, ango bi nav nakê, çi ji aliyê morfolojî ve, û çi ji aliyê dengsazî ve. Tenê dibêjê gotin ango peyv ji karta pêktê.

Bi dû de tê ser nasandina zaraweya (kart) û dibêje: ((ji her dengekî re kartek tê gotin. Ew jî:

1. carna ji yek tîpê pêktê wek : a

2. carna ji du tîpa pêktê wek: ba

3. carna ji sê tîpa pêktê wek: bar

4. carna ji çar tîpa pêktê wek: kuşt))

Wek hişkere ye ku Cegerxwîn dixwaze kertkirina peyvê bi awayê piroseya (kît)an wek Celadet nav lêkiriye, yan jî li gor şîrovekirina zimanvanî  zaraweya (syllable) jêre tê gotin.  Lê Cegerxwîn di zimanê şîrovekirinê (metalanguage) لغة الشرح   de ne tenê ser neketiye, lêbelê dikevê wan şaşiyên ku dibine nîşana hejariya tiyorî di warê zanista rêziman de, lewre sînor navbera têgeyên rêzimanî de di hin rûwên giring de ne zelal tê, û dibe egera tevlîheviyekê di hişê xwêner û rêziman de, bo nimûne, em dibînin zaraweya (kart) li nik Cegerxwîn

((ji her dengekî re kartek tê gotin))

((carna ji yek tîpê pêktê))

Inca kart carekê deng e û carekê tîp e. Eger eva han hin car li hev suwar tê, belê bi awakî giştî nayê peyrewkirin, lewre nabe destûrekê rêzimanî di vî warî bê dariştin. Ji ber ku ya herî giring ew e zimanzan sînorên astê şîkariyê ji hev  cuda bike, û astên dengsazî(deng) û girafêmsaziyê(tîp) li bin guhê hev nede.

Heftem

Cegerxwîn, wek me berî niha jî got, li pêka rêzimanê Erebî çûye û dibêjê: gotin sê parçeye: (nav û kirin û tîp) wekçawe Ereb jêre dibêjin: (الاسم والفعل والحرف  ). Wa diyare ku Cegerxwîn zarweyên Erebî bi awakî mîkanîkî werdigerênê ser Kurdî, lewre, eger nav û kirin beramber اسم و فعل   rast hatiye, lê (tîp)a  Kurdî beramber (الحرف)a Erebî di vê têvajoyê de nayê. Ji ber ku zaraweya (elherf) di vir de mebest jê ne ew (herf)a elfebê ye, ango (letter, tîp/pît), belê mebesta wê dawiya tiştekî yan kevîka tiştekî, wek em jêre bi Kurdî dibêjin (pîk)[6] .

Heştem

Di rêbaza polênkirin (polpolkirin)a peyvan de wek em bêjin ev peyv (kar) e, û ew peyv (nav) e yan (daçek) e …tad. Cegerxwîn, ne wek Celadet û Qenat û Reşîdê Kurd, çûye, tenê li ser rêbaza Rêzimanê Erebî çûye, ya ku peyvên zimanê Erebî di çarçêweya sê beran de têne levakirin, ew jî (nav, kirin, tîp) ango (الاسم، الفعل، الحرف) lewre jî pirtûka Cegerxwîn li ser van hersê beşan pêktê:

1.      Perçê yekê Nav (rûpel 13 _ 125)

2.       Perçê  duwa: kirin (rûpel 126 _ 188)

3.      Perçê sêya: Tîp (rûpel 189- 206)

 Lê wek em dizanin ku peyvan ziman di tevahiya zimanên Hindo-Ewrupî de li ser heşt yan nih yan dihan tê dabeşkirin. Ev dabeşkirin jî li gor erk û rola peyvê di ristê de tê. Zimanê Kurdî di baweriya min de I ser dih beşan yan em bêjin dih beran leva dibe, lewre têgeha sê beş yan sê ber ti pêwendî bi zimanê Kurdî nîne. Bi rastî weha diyar dibe ku Cegerxwîn mijarê rêzimanvanî ne xwendine, yan jî peyva xwe wilo nedigot.      

Nihem

Di rêzimanê Erebî de zaraweya (el-hereke الحركة ) heye ku dengdêrekî kurt (short vowel) di dawiya peyvê de tê dema ku ew peyv dikevê barê ristesazî de, ango di riste û axaftinê de tê. Raste morfolojiya ziman di hin aliyan de û  bi şêweyekî wa dibê ku nêzîkî hev bibin, lê dive ku ew nêzîkayî I hev suwar were da ku em heman navlêkirinê bikarbênin, bo nimûne forma (gerund)a Ingilîzî di Erebî de nîne, lewre zaraweyekî Erebî u bikarê vî barî wesf bide nine, lewre di wergêranê de em naçar dibin heman bêjeya Ingilîzî bikar bênin. Cegerxwîn hatiye zaraweyeke Erebî bi bêjeyên Kurdî bikar aniye ku ew jî eve:

      Rewş û tevgerên dawiya kirinê   الحالة وحركات نهايات الفعل

Inca dibêje çawa hatiye xuyakirin heft rewş û şeş tevger dikevin dawiya (kirin)ê,, ……………………   di rûpelê 186an de li ser têgeya tevgerê taxêve. Bi rastî ez naxwazim têbîniya dûvdirêj bikim, ez dibê heme têbîniyên me dan wek nimûne bes in. Ji ber vê yekê jî zaraweyên ku Cegerxwîn danîne piraniya wan cihê xwe nagirin

Li ber roniya xwendina min ji pitûka Cegerxwîn ya bi navê ((awa û destûra rêzimanê Kurdî)) weha diyar dibe ku nakevê rêza rêzimanvanan de ji ber ku zimanvanî ne tenê zanîna mirov di zimanekî de xurt û zîrek be, lê belê ya rast drust ew e ku zanîna mirov di rêziman de gelek be. Cegerxwîn zimanzan e di awayê çilo peyva kurdî bihûne, lê ne zimanzan e çilo rêziman rave bikê.    

Paşgotin

Eger Cegerxwîn di pirtûka xweyî rêziman de bi ser neketiye, ev jêre nabê kêmasiyek ji ber ku vî mirovî di gelek cihên dîtir de biserketiye, û gelek helbest û gotinên pir hêja ji me re rêj kirine û nivîsandine, û rûpelên dîroka wêjeya kurdî bi gul û nêrgiz û kulîlkên wî hatine xemilandin, wek nimûne:

Meyger tu were em qedehek mey bifirînin

Ez bi xwe yek ji wan sedê kesên ku li ber dengê helbesta wî mezin bûme. Bi rastî nerxandina helbesta Kurdî li nik Cegerxwîn pêwîstî bi têvajoya serdemê heye, ango ew dema taybet bi hatina Cegerxwîn ve bend e. nemaze ev ku cuwamêr di demeke weha de hat ku piraniya miletê Kurd nexwendewar bû, û hestê millet pirtir di pêvajoya wêjeya gelêrî de serê xwe hildida.  

25/10/2007 Qamişlo

Ya Pêwîst Em Zimanê Xwe

ji Nemanê Rizgar bikin

Ji Kurdên Kurdistana Bakur, nemaze ji rêkistin û partî û siyasî û rewşenbîr û nivîskaran, hemiya tê xwestin ku bi rola xweyî dîrokî di derheqa zimanê xwe de rabin, û karekî pratîkî bikin ku bikarin zimanê xwe ji nemanê rizgar bikin, yan jî zimanê Kurdî wek mirovê li ber mirinê ye, pêwîst e derman û çareserî hemî jî di vê çarçêweyê de bê.

Standarkirina ziman dibê armamcek dema ku ziman bi laşê xwe ve sax e, bi giyanê xwe ve çalak e, lê dema ku em tên li ser standarkirina zimanekî radiwestin, em nafikirin ka ev ziman bi xwe gelo heye, yan nîne, ango xelkên bi vî zimanî dipeyvin hene yan ne? Eger kes nebê pê bipeyivê, inca emê çi ji vî zimanî bikin. Ez dixwazim ronîyê bavêjim ser tiştekî giringtir, her ew jî ew e ku standarkirin jî baş e û giring e, lê eva han îro roj nisbet kurdên Tirkîyê bi taybetî ne hewqas giring e li ber ew karê ku rijîma Tirkî ji peymana  Lozanê û vir de ta nih kar dike ku zimanê kurdî li ber kurdan winda bike, û li şûnê, zimanê Tirkî li nav xelkên Kurd biçespênê, ango zimanê Tirkî di roja îro de zimanê Kurda ye, zimanê dayik û bavê zarokên kurda ye, zimanê Tirkî zimanê zarokên kurda ye. Baş e hûnê ziman ji kê re standard bikin, eger xwediyê vî zimanî nînin.

Gelî kongirvanino, gelî zimanvanino, gelî siyasetvanino, hûn pey çi dikevin?? MA HÛN NABÎNIN , MA HÛN NABIHÎZIN?? Kurd li Diyarbekir, li Nisêbînê, li Wanê, li Cezîra Bota, li ber tirba Memozîna Ehmedê Xanî, heme bêje hemî bi zimanê Tirkî dipeyvin, kesek li Kurdistana Bakur nîne ku bi Kurdiya nestandard  bipeyve, û ne bi Kurdiya standard bipeyve.

Inca ya giring di roja îro de ku  siyasî û rewşenbîr û nivîskarên Kurda hemî bi yek karî bifikirin ka çilo zimanê Kurdî li Kurda vegerênin, çilo em dikarin Kurdî bi Kurda xweş bikin piştî ku rijîma tirk di sedsala bûrî de kar jibo nehêlana zimanê Kurdî yê dayikê û li şûnê zimanê Tirkî danî wekçawe îro kurd bi piranî li welatê Kurdistanê û li nav Tirkan her bi Tirkî dipeyvin, ne tenê wilo jî ez dibihîzim ku Kurd ji ber zimanê xwe şerm dikin, û zimanê xwe wek zimanê hovan, dûr ji şaristanîyê dibînin. Ev bi xwe gelek watayan dide nîşankirin ku kurdîtî bi xwe di erênayê de ye; mirovekî hez zimanê xwe neke, ticarî xebatê jî di ber de nake.

Pêwîst e kurdên Kurdistana Bakur bi taybetî di internêtê de di telivizyonan de di rojname û govar û pertûkan de li ser vê mijarê rawestin û bîrmendiya xwe hemî têxin vê kêşeyê de û bipirsin û bigerin ka dikarin çilo çareseriyê ji vê giriftarê re bibînin, bi taybetî li ser ruwê erdê.

Çareserî çi ye û çilo ye????

   22/10/2007-Qamişlo

 Ma Kurdên Tirkiyê di guhê gê de ne?!!!

Di van rojan de em tev dibînin û dibihîzin ku leşkerên Tirko bi tank û top û balafirên xwe ve xwe amade dike bo êrîşê berdê ser Kurdistana Iraqê. Ev jî bi hinceta ku Kurdistana Iraqê alîkariyê didê çekdarên Pkk yên ku vê dawiyê sêzde ji leşkerê Tirko kuştin. Hikûmeta Tirko jî li xwe nexweş aniye, û vê yekê napejirêne, û dixwazê şerekî qirêj bibe ser hikûmeta kurdistanana Iraqê, yên ku xwe amade dikin ku li pêşiya vî şerî bi xurtî rawestin û li ber xwe bidin da ku leşkerê Tirk nikaribê armancên xwe yên dijminkar pêk bêne.

Kurd jî li her derî aciz dibin û dengê xwe digihêne xelkê ka Tirko dîsa çi dixwaze bike? Kurd guhê xwe pêl dikin da nûçeyên vê bûyerê bibihîzin, û li Kurdistana Iraqê jî xelkên Kurd derdikevin kolana û dengê xwe bilind dikin li dij vî şerî.

Pirsa li vê holê xwe diyar dike ew jî ew e çima Kurdên Tirkiya bi mêr û jin û zaro û bi mezin û biçûkan ve ji malê xwe dernakevin û nakevin kolanên bajarên xwe, û dengê xwe nagihênin hikûmeta xwe û cîhanê, û bi dengekî bilind û bêtirs pevre bêjin ku ev şer li dijî hemî Kurda ye!!! Ber e rabin vî şerî şermezar bikin, vî şerê ku Hikûmeta Tirkya dixwaze li dij Kurdistana Iraqê pêbixe protesto bikin, da xelk bizanê mesele ne mesela hin kesa ye yan mesela partiyekê tenê ye, mesele û giriftarî kêşeya Kurdî ye ku Tirkiya naxwaze çareser bike. Bi rastî helwestek wilo dê kêşeya Kurdî li Tirkiyê bixe bin neynikeke nû de, û ev yek dê bihêle ku dewletên cîhanê jî li alî Kurda rawestin. Ji ber wilo em hawar û gazî dikin, û em berê xwe didine Tevgera siyasîya Kurdî ya Kurdistana Tirkiyê û jêre  dibêjin:

Ka dengê Amedê?!

Ka dengê Dêrsimê?!

Ka dengê Şêx Seîdê Pîran?!

Ka dengê Şêx Riza?!

Ka dengê Ihsan Nûrî?!

Ka dengê Bedirxaniyan?!

Gelo ev bi kû ve çûn??

Ma ne bes e her car Barzanî bi we ve werin!!! Helbet pêwîst e em hemî bi we ve werin, lê ya pêwîstîtir ew e ku hûn jî dengê xwe li hikûmeta xwe bilind bikin û jêre bêjin: Bes e êdî tu wek guran diranê xwe li me qîç dikî!! Bes e êdî tu şerê me dikî li başûr û rojava û li bakur û rojhilat!!! Dem ne dema berê ye tu çi bikî, ji te re bimêne.   

Kurdino, ber e hûn jî hebin, rabin ta kengî gelê me bidin ser şopa dijmin!!! Ta kengî hûnê di xewê de razayî bin!!! Ta kengî destê xwe di ber xwe de berbidin!!!.  Ma ne şerm e Kurd li kolanên Hewlêrê û Silêmanyê şerê Tirkan protesto bikin, lê Kurd li kolanên Amedê haj bayê felekê nînin!!! Ne gum û ne hhum.

 19/10/2007- Qamişlo