Bi şanogerê kurd Aydin Orak re hevpeyvîn

Şanoger Aydin Orak, yek ji şarezayên ciwanên kurd e ku ev çend sal in, gelek caran bi çalakiyên xwe yên çandî û hunerî em rastî navê wî tên. Her çiqas bi şanogeriyê nasraw be jî; wergeran dike, karê rojnamegeriyê jî dimeşîne. Nisêbînî ye, di sala 1982-yan de hatiye dinyayê. Di sala 1997-an de li Stenbolê dest bi karê şanoyê kiriye.

Di sala 2000-î de tevli şanoya Navenda Çanda Mezopotamyayê (NÇM) dibe. Heta niha bi çend lîstikên cihêreng, derketiye pêşberî şanohezan: ‘Prometheusê Zincîrkirî’, ‘Kar û Bêkar’, ‘Girav’, ‘Sala nû Hinek Zû’ û lîstika Teatra Avestayê ku hîn jî berdewam dike ‘Rojnivîska Dînekî’ û ‘Tu ne Gara yî’. Orak, di çend fîlm û rêzefilman de lêyîstiye. Di gelek kovar û rojnameyan de nivîsiye/dinivîse. Ji Gogol- Rojnivîska Dînekî,  ji Musa Dînç- Ji serê zînde peyvên didin fikirîn, ji Yaşar Kemal- Teneke, ji Haşmet Zeybek- Theodora wergerandiye kurdî. Karê wergerê berdewam dike. Xwediyê pirtûkeke helbestan a bi navê ‘Hestên Veşartî’ (2005) ye. Aydın Orak di gelek fîlmên televîzyonê û rêzefîlman de jî lîstiye. Di sala 2004-an de di fîlmê ku derhêneriya wê Ahmet Soner kiriye ‘Perwane’ û çend fîlmên bi tirkî de lîstikvaniyê kiriye. Li Stenbolê, ‘Navenda Perwerdeya Gel-Beşa Lîstikvaniyê’ qedandiye. Vê gavê ‘Teatra Avesta’ ku wî û çend hevalên xwe damezirandiye birêve dibe. Orak,li Navenda Çanda Arzela perwerdehiya lîstikvaniyê dide û bi qursiyerên xwe re lîstikeke kurdî ya bi navê "Deq" derxistiye ser sehneyê. Li Stenbolê li Navenda Hûnerên Dîtbarî-Beşa Derhêneriya Şanoyê û Zaningeha Anatoliya-Beşa Civakî perwerdehiya xwe berdewam dike. Li ser şanoya kurdî û mijarên pê re têkildar re me pirsî Aydin Orak bi dilgermî bersivand. 

Em devê kîjan rojname, kovar û malperî vekin em pêrgî navê te tên. Nivîsan dinivîsî, roportajan dikî, roportajan didî. Hindik maye em te di televizyonan de jî bibînin. Lê tu şanogerekî jîr î. Ev enerjî ji ku tê? Aydin Orak rojnameger e, nivîskar e, rexnegir e ango şanoger e?

Tiştên ku kêfa min jê re tê dikim. Ango dinivîsim, şanoyê dikim, wergerê dikim û gelek tiştên din dikim. Lê karê min ê sereke û tekane şano ye. Kê çawa min binav dike, bi dilê xwe ye. Lê, ez xwe wekî şanogerekî ji rêzê dihesibînin. Rojnamevantiyê dikim di ajanseke nûçeyan de, di kovaran de nivîsên li ser şanoyê dinivîsim. Di hin malperên şanoyê û malperên cûda de zêdetirîn nivîsên şanoyê bi çavê şanogerekî dinivîsim. Ez dixwazim her karê ku dikim di çerçoveya şanoyê de bikim. Ango lîstikvaniya sînema û rezefîlman jî, helbestnivîsîn û xwendin jî, wergera tekstên şanoyê jî û nivîsên li ser şanoyê jî karê min e. Hin kes dibêjin; ‘Tu çiqas karan bi hev re dikî, ma tu nawestî?’. Dibêjim; ‘heger ez van karan nekim, ango nexebitim ji sedî sed ez ê bimirim!.. Yan jî ezê qanserî bibim! Ez malbata xwe, hevalên xwe, civak û derdorê li derekê dihêlim, qet dernakevim betlanê û van karan dikim. Ev hinek jî nexweşî ye. Ez tiştê ku ezê bikim û dikim qet naxwazim biaxivim. Heta ku kar dernekeve holê û kes û kûs nebînin, pesindan û behskirin ji quretiyê pê de ne tiştekî din e. Ji bo vê yekê dibêjim; Aydin Orak ji bo min hîn nebûye tiştek, dema ku bû tiştek jî, wê demê ev yek mirina wî ye. Ez naxwazim bimirim...

Jiyana te ya şanoyê kengê destpê kir? Tesadûfî bû an xwestekekî zarokatiyê bû? Meraq dikim, di xwendina xwe de jî derketî pêşberî mamoste û şagirtên hevalên xwe? 

Min û çend hevalên xwe di mekteba seretayî de qeşmerî an jî lîstik û teqlîtên filman û mamosteyan dikir. Me wisa derdor dikenandin. Hevalên min pir komîk bûn, lê min xwe komîk nedidît. Hin jî xwe komîk nabînim. Piştî ku dibistana navîn qediya, ez hatim Stenbolê. Li vir piştî ku min lîstikên kurdî temaşe kirin. Li xweşa min çûn. Wê demê min di karê tekstîlê de kar dikir. Piştre min dev ji kar berda û hemû bal û hişê xwe da ser şanoyê. Û niha em bi hev re li vir in.

Şano ji bo te çi ye? Çiqas ketiye nava jiyana te? Bêyî şanoyê, Aydin Orak çiqas kêm e? Careke din werî dinyayê, te niyet heye dîsa ‘toz û telaza’ şanoyê bikêşî nava xwe? 

Şano hevrûkirina min û jiyanê ye. Gotineke min ji bo jiyanê heye û ez wê gotina xwe bi zimanê wî kesê li ser sehneyê ji însanan re dibêjim. Heta yek însanê ku temaşe û guhdarî bike hebe ez dixwazim vê gotinê berdewam bikim. Şano ketiye jiyana min, ez nikarim xwe jê xilas bikim. Ji ber ku şano ne karê kesê biaqil e! Şano gelek ked dixwaze, wext dixwaze, pere dixwaze lê, li hember evqas tiştan tenê çepik tên. Belkî jî evqas ked ji bo du deqe çepik e. Ku şanoyê nekim nikarim tiştekî din bikim.Ango jiyaneke bê şano naxwazim bifikirim. Ev yek ne tenê ji bo min, ji bo herkesî kêmasiyeke pir mezin e. Ku careke din werim dinyayê; dixwazim bi her awayî şano hebe, dîsa lîstikvaniyê bikim. Ku di dinyayê de şano tenebe, wê kêmasî hebe, ji ber ku di heyama berê de jî mirovan şano dikir. Bi rîtûelan, bi ayînan...

Yekem car bi awayê profesyonel te li Navenda Çanda Mezopotamyayê (NÇM) dest bi hunera şanogeriyê kir. Ev demek e jî ku di bin banê ‘Teatra Avesta’ de keda şanoya kurdî didî. Hinek behsa Tiyatro Avesta ji me re bike. Kengê ava bûye, ji çend kesan pêk tê, heta niha çi kiriye, hewl dide çi bike?

Teatra Avesta, hîn dema ku ez li Navenda Çanda Mezopotamyayê dixebitîm, min û çend hevalên xwe di sala 2003-an de me bi lîstikekê, bi pêşkêşkirineke li Zaningeha Stenbolê weke komeke serbixwe ava kir. Ez û Cîhan Şan berpirsiyarê komê ne. Me gelek nîqaş û lêkolîn li ser şanoyê kir. Piştre me biryar da ku em lîstika Gogol a bi navê ‘Rojnivîska Dînekî’ bilîzin. Gelek perwerde û tecrûbe me ji kesên pispor girtin. Dawiyê me lîstik derxist û di serî de 10. Mihricana Navnetewî Ya Enqere, Stenbol, Amed, Batman, Hewlêr û li gelek cihên din me ev lîstik pêşkêş kir. Ev lîstik hîn tê lîstin. Niha jî me lîstika Azîz Nesîn a bi navê ‘Tu ne Gara yî’ derxistiye ser sehneyê. Ji bo vê lîstikê me ji Şanoya Dewletê Ya Stenbolê bo derhênertiyê Turgay Tanulku aniye, derhêneriya lîstikê ew dike. Teatra Avesta komeke taybet e, em dikarin bibêjin koma projeyan e. Ango du kesên esas hene di komê de, yên din wek lîstikvan, dekorvan, kostûm, derhêner in. Em serê pêşî projeyên xwe li gora asta şanoyê, piştre li gora zimanê wê hildibijêrin.

Aborî çiqas dibe asteng li pêşiya xebatên we? Bo nimûne salon an jî cihekî we yê kar heye gelo? Heger hebe hûn bi rehetî dikarin kirêya cihê xwe bidin? 

Mixabin di çêkirina hûnera îroyîn de pere roleke mezin dilîze. Şano bê aborî nikare bê çêkirin. Di dinyayê de ji xeynî şanoyên dewletê, hemû şanoyên taybet zehmetiyên aborî dikişînin. Ev kar ji bo şanoya kurd hîn zêdetir e. Êdî şano mixabin bêyî sponsoran ango bêyî alîkariya aborî nayê çêkirin. Li cihekî wekî Tirkiyeyê, şano di rewşeke xetere de ye. Lê dîsa jî ji aliyê dewletê ve her sal du trîlyon lîreyên tirk  ji bo şanoyên taybet tên dayîn. Lê dîsa jî hin kes nerazîbûnên xwe nîşan didin. Ku em vegerin şanoya kurd; alîkariya aborî ji aliyê tu kesan ve nayê dayîn, bo ku kurdî ye sponsor tunene. Û ya herî girîng, dewlet ji du trîlyonên ku her sal bo şanoyan belav dike, ‘çerxiyek’ jî nade şanoyên kurdan. Ji ber ku kurd ne hemwelatiyê Tirkiyê tên dîtin. Di dema (bac) vergî û leşkeriyê de em hemwelatiyê Tirkiyeyê ne, lê ji bo tiştekî wisa em ne hemwelatiyê wan in!.. Ev hem durûtiye hem neheqî ye. Cihekî ku em lê provayên xwe bikin tuneye, ango salona me ya şanoyê tuneye. Em carinan li salonên komên din provayên xwe dikin. Em dixwazin di demeke nêz de ji Teatra Avestayê re yan bûroyekê, yan jî salonekê kirê bikin. Lê divê wê demê alîkarek an jî sponsorekî baş derkeve û bêje; ‘ezê alîkariya şanoya we bikim’.

Bi awayê giştî kêşeyên li ber şanoya kurdî çi ne? Bi baweriya min li metropolekî wekî Stenbolê de, gelek kesên karê şanoya kurdî dikin, paşê fêrî zimanê kurdî bûne, gelek caran jî zimanekî şikestî bi kar tînin. Başnezanîna zimanê kurdî qelîteya şanoyê kêm nake gelo? Di amadekirina tekstan de hûn yarmetî ji kesên ku ziman baş dizanin werdigirin an na? 

Herçiqas şano karê ziman be, di heman demê de karê beden û mîmîkan e jî. Helbet divê şanoger ji herkesî baştir kurdî bikar bîne. Û ji herkesî xweştir bi kurdî biaxive. Lê divê were zanîn ku sehne, dîtbarî, zimanê beden û mîmîk li pêşiya zimanê lîstikê ye. Ango axaftin li dawiya van hemûyan e. Divê ji bo tekstên kurdî em alîkariyê ji zimanzanan bigirin, lê em ne mecbûr in wekî wan biaxifin. Wêjevanên kurd carinan rexne dikin, ji wan kirî em li ser sehneyê edebiyatê dikin! Na. Edebiyat karê wêjevanan e. Em mecbûr in ku zimanê li ser sehneyê tê axaftin bi temaşevanên xwe bidin fêmkirin. Lê ne bi axaftineke şikestî û ji rêzê. Em bibêjin zimanekî ne gelek wêjeyî, ne jî şikestî. Rastiyeke berbiçav heye; mixabin em şanogerên kurd bi kurdî nizanin, hin ji me gramerê nizanin, hin bilêvbûne nizanin, hin jî ji devla ‘nêr’, ‘mê’ bikar tînin. Yanê zimanê şanogerên kurd şikestiye. Di civaka kurd de, kesên herî xirab ziman bikar tînin, şanoger bixwe ne!.. 

Bingeha şanoyê di nava kurdan de heta kengê diçe? Gelo te hay jê heye, yekem car şano ango tiyatro kengê û li ku derê hatiye pêşkêşkirin? 

Wekî tê zanîn bingeha şanoyê ji rîtûel û kevneşopiyan tê. Em hemû çanda kurdan bi dengbêj û çîrokbêjiyê ve girê didin. Rast e, ji ber ku çavkanî û bingeha şanoya kurdan jî dengbêj in. Dengbêj, çîrokbêj û vebêj dema ku di nava civakê de dest bi serpêhatiyan dikin û dibêjin, di heman demê de dilîzin jî. Yanê li vir lîstikvanî û şano derdikeve holê. Çîrokbêj dema ku çîroka xwe dibêje, carinan teqlît dike, dikeve şiklê wî/ê û kesên li civatê jî temaşevanên wî/ê dengbêjî ne. Belê, ji ber ku ev tişt bi zanistî nehatiye çêkirin, têne ji bo şanoya me dibe şanoya kevneşop û lîstikên gelêrî û çavkaniya şanoya kurd. Bi kurtasî piştre em derbasî şanoya kurd a dramatîk dibin. Em her dem behs dikin; 1918 Memê Alan, 1946 Dayika Niştiman, 1959 Birîna Reş. Lê piştre em ji kurdên başûr hîn bûn ku di sala 1920-î de şanoya kurdî kirine. Di salên 90-î de jî herkes dizane ku li Tirkiyeyê şano çawa çêbûye. Bi kurtasî Navenda Çanda Mezopotamya û şaxên wê û şanoyên sazî, dezgeh û yên taybet...

Li Rojhilata Navîn û Anatoliyayê mirov dikare şanoya kurdan bi şanoya faris, ereb û tirkan re mûqayese bike? Heger bike şanoya kurdan di asteke kambax de ye bawer im?  

Mixabin rast e. Hem ji aliyê teknîkê ve hem jî ji aliyê kirina şanoyê ve em ne serketî ne. Lê em bihêvî ne. Em dixwazin di warê şanoyê de tiştinan bikin. Şanoya tirkan a herî nêzîkî me ye ji aliyê têkiliyê ve. Gelekî serkeftî ye şanoya tirkî. Li Tirkiye û Kurdistana Tirkiyeyê çend komên ku şanoya kurdî dikin hene. Lê mixabin em nikarin bi şanoya tirk re mûqayese bikin. Lê çend nimûne hene di şanoya kurdî de. Ango lîstikên ku ne kêmî şanoya tirkî û ya cîhanê ne. Ev jî ji salê ancax yek dudu heb derdikevin. Kambaxiya şanoya kurd ne tenê sûcê şanogerên kurd e. Ev kambaxî, bi pirsgirêkên civaka kurd ve jî girêdahî ne.

Di şanogeriya kurdan de rol û erka karakterên bi navê ‘Keçelo’, ‘Şemo’, ‘Kûmreş’ çi ye? 

Her şanoya miletekî karakterekî xwe heye. Bo şanoya tirk Meddah, Kavuklu, Pîşekar û hwd. hene. Bo şanoya kurd ku em navekî lê bikin, ez bawerim hîn zû ye. Dibêjim ku ev karakterên ku te anî ziman, dibe ku bibin karakterên gelêrî di şanoya kurdan de. Û şanoya kurdan bi van karakteran derkeve pêş. Li her herêma Kurdistanê herî kêm deh karakterên ku ji şanoyê re bibin mînak wê derkevin. Lê berî vê yekê divê karakterên neteweyî derkevin holê. Ya rastî, bi gotinê tiştek dernakeve holê. Divê ev tişt werin pêkanîn. Piştî salan nifşên ku pişt me re tên, wê nav lê bikin bawer im.

Li gorî bîr û boçûna te, xisletên şanogerekî baş divê çi bin? Bo nimûne ji bo şanogerek jî pîvanên razan, xwarin, vexwarin, rabûn, rûniştin hene? 

Ev tiştekî guherbar e. Lê profîla şanogerekî bi rêk û pêk diyar e. Şanogerekî baş; berî her tiştî divê ziman baş bikar bîne, bedena xwe baş bikar bîne û xwedî zanisteke entellektûelî be. Derdorê û civakê baş binase. Ji herkesî bêhtir xwediyê/a hestiyariya bûyeran be û li dijî her bûyerê bikare reaksiyonê nîşan bide. Wekî din pîvana şanogeriyê ew e ku; karibe ‘ji birçîna nemire’. Ango karibe xwe bi şanoyê xwedî bike. Nanê xwe ji şanoyê qezenc bike. Ev ji bo şanogerên serdema me, serkeftinên mezin in.

Hema yekser hate bîra min; heger Sheakspeare kurd bûya, li gorî fikra te dê beriya her tiştî şanoya çi/çawa çêkira? 

Beriya her tiştî dibe ku berhem û karaktera wî ya bi nav û deng ne Hamlet be, Kendal, Şoreş an jî Zinar be. Entrîkayên di navbera kurd û tirk, ereb û eceman de bikira mijar ji xwe re. Dibe ku evîna Mem û Zîn ji dêvla Romeo û Julliet ve binivîsanda. Belkî jî berhemên wî dihatin qedexekirin ji aliyê pergalê ve û tim dihatin şewitandin. Ji bo ku dê behsa kurdan bikira wê dewletên Tirkiye, Sûriye, Îran û Iraq berhemên Sheakspearê kurd qedexe bikira. Belkî jî ew dikuştin an jî, ji bo qedexekirina ramanê ew dixistin girtîgehê û wî jî ji bo zextên li ser girtiyan xwe dişewitand. Her wiha, dibe ku di 20-ê îlona 1992-an de li Diyarbekirê ji aliyê dewletê ve dihate gulebarankirin...

Gotinên balkêş... Aydin, mezintirîn xeyala te çi ye di warê şanogeriyê de? 

Dixwazim li navenda şanoya cîhanê singekî bikûtim. Singekî wisa ku zû bi zû ji erdê dernekeve. Ne tenê bo şanoya kurdan, her wiha ji bo şanoya cîhanê xebatên baş bikim. Lê armanca min ew e ku di bin sîwana kurdî de vê hûnerê bipêş bixim. Dixwazim bi hemû dînamîkên xwe, ji şanoya kurdî re xizmetê bikim. Û di şanoya kurdî de bi hemû cûreyan hebim. Di serî de bibim lîstikvanekî baş, piştre derhêner, nivîskar û wergêr. Bi gotineke popûler; bi ‘kurt û kurmancî’ her dixwazim bo şanoyê kar bikim û hew!..

 
HEVPEYVÎN: SALIHÊ KEVIRBIRΠ