GENIMOK / ZEA MAYS
Genimok riwakek ji malbata geniman tê hesibandin. Bejna wî li gor
welat û cih 1,5 – 3 mîtroyan tîrane bilind dibe. Navtenga wî stûr, biriqok û di?ibe qamî?an û nava wî vala ye. Alîyê derva yê belgên wî keskên biriqok û alîyê hundir mat in. Bejna belgan heta mitroyekê dirêj dibin, di?ibin riman. Kulîlkên wî yên nêr û mê hene. Yên mê di gupika genimê wî de dertê. Berî ew kulîk bibin genim, pirçikek(gûfikek) wek por di serê wî de çêdibe (hinek dibên pû?î, hinek dibên pirç û hwd). Aha ew pirçik (gûfik) di Tibê de ji bo derman tê bikaranîn. Gû?îyê Genimok 10 – 20 cm dirêj dibe, li ser wê gû?îye bi qasê 100 -200 libikên wek nokan hene. Bi gelemperî genimok (gilgil) ji bo xurek û qut tê bikaranîn û li hemi deverên ku av lê heye hê?în têt. Gelek cûre û rengên wî hene. Li Amerîka rengên wî yên sor, zer, spî, esmer, ?în, û leylankî hene. Ji alîyê mineralî ve dibin sê cûre: 1- ?ekirî 2- ni?asteyî (ni?ayî) 3- Ya bi proteîn. Herçend di hemiyan de ew mîneral hebin jî, lê ji ber mînerala herî zêde, ew nav lê hatîye kirin. Alman ji genimok re dibêjin: “Meis Korn”, Tirk dibêjin: “ Misir“. Lê di Kurdî de gelek navên wê hene. Wek: genimok, gilgil, genim?amî, lazut, garis, garisê Stembolî, garisê misrî û hwd.
Welat û Dîrok : Makwelatê genimokê Amerîka latîn, Perû ye. 6000 sal berî niha ji alîyê xelkê wê deverê yên çîyayî ve çandinîya wî hatîye kirin û ji bo xurek û qût hatiye bikaranîn. Di sedsala 16 an de Firansizan bi xwe re anîne Ewropayê. Ji wir çûye Afrîqa, Misir û Kurdistanê û li welatên dinê belav bûye.
Niha di piranîya welatên dinyayê de ji bo bazirganî, dermansazî, xurek û qût çandinîya wî tê kirin.
Berhevkirin û parastin : Di mehên Hezîran û Tîrmehê de, berî nokên wî çê bibin, gûfikên wî tên jêkirin û li bin sîberê tên hi?kkirin; di firaxên cam de ji bo çayê tên hilanîn.
Têdahî yê gûfikê: Proteîn, Kalsîyûm,Potasyûm, Hesin, Fosfor, Karbonhîdrat, Glîkoz, Recîne, Rûn, ?ekir, Cureyên stirolê, vîtamîn A, B1, B2, B3, B5, B6, C, K.
Bikêrhatinên Gûfikê: 1- Aramîyê (rehetî ) dide giyan û bedenê 2- Bedenê bi hêz dike 3- Ji bo kewîna nexwe?îya bawîbûnê dibe alîkar 4- Îdrarê diqulipîne 5- Edavên rûvîk, mesane, û prostatê paqij dike 6- Ji bo xistina kevirên mesanê û gurçikan bandorek ba? dike.
Genimê wî: 1- Asta enerjîyê bilnd dike 2- Quwetê dide çavan 3- Ji bo tenduristîya çerm zêde bi fayde ye 4- Ji bo westa mejî û bêdesthilatdarîyê ba?e 5- Pê?îya nexwe?îyên çermî digire 6- Pê?îya hi?kbûnên reh û jîyan digire 7- Rêyên destavê paqij dike û keviran davêje.
Di derbarê genimokê de Prof. Dr Î. Gokçek dibêje: “Ceribandinên li ser pirçika gilgil, cara yekem li Skoçyayê hatine kirin. Di van ceribandin û lêkolînan de derketîye holê ku gufika genimokê li hember edavên mesane, rêyên avrêjê û prostatê bandorek zêde ba? nî?an daye.
Prof. Dr. Ahmet Marankî dibêje:“ Ji ber ku gilgil zêde karbonhidratê dihewîne, çavan bi hêz û asta enerjîyê bilind dike. Ji bo tendirustîya çerm pir bi fayde ye. Kesên gelek gilgil dixwin rûyê wan ?idîyayî , biriqok û bê girozek (pûrîz) e . Heke genimok bê kelandin û xwarin wê westîyana mejî û bêdesthilatdarîyê (bêiktidarî –bixwenekarîn) ji holê rake. Awayê herî ba? yê xwarina genimokê, awayê kelandinê ye.
Zulfîye Erdem û Muhfîye Akin dibêjin: “Pirçikên gilgil di hindirê xwe de gilîkoz, maltoz, cûreyên ?ekiran, rûnên sabit, sterol, reçîne û madarek zêde tozên potasyûm dihewîne. Lewra taybetîya xwe ya kevirxistinê, paqijkirina rêyên destavê (idrarê) û îdrar qulipandinê heye.Di rûnê genimokê de asîda rûn, vîtamîn A û madarek zêde ni?aste peyda dibe. Lewre pê?îya hi?kbûnên jîyan û rehan (damaran) digire û xursendek (qut –xida) gellek ba?e.
Biknînara: 1- Çaya pirçika genimokê 2- Tentûra gufika gilgil 3- Xwarin
1- Çaya pirçikan : Ji bo prostat, kevirxistin û paqijkirina kevirên edavê (kurmîbûn)
2 kevçîyên ?îranî pirçikên genimokê bikin nav çaydanekê, 2 qedehên ava kelandî berdin ser, bila 10 deqîqan di dema xwe de bimîne. Pa?ê biparzinin û rojê 3-4 qedehên çayê 4 hefteyan li pey hev vexwin.
2- Tentûra gufikên genimokê ji bo hemoterapî : 150 gr pirçikên gilgil yên nûjêkirî bikin nav ?û?ekî, niv lître alkola % 70 derece berdin ser û li cihek ku ji tîrêjên tavê dûr e 4-6 hefteyan rawestînin (carran bi?ilqînin). Pa?ê biparzinin û bikin ?û?ên tarî, devgirtî li cihek hênik û bê ronahî biparêzin. Li gor hewcedarîyê 4-6 hefteyan li pey hev, rojê 3-4 caran 10- 15 dilopan jê vexwin. Ew tentûr heta salekê jî xerab nabe.
Xwarin: Genimok kelandî, yan jî bira?tî tên xwarin. Tev lî seleteyan dibe û herweha bi awayên peqandî jî, bi kêfxwe?î tê xwarin. Konserwe jî jê çêdibin. Arvanê wê jî wek arvanê genim, ji bo her ti?tî tê bikaranîn.
Em jê re dibêjin Lazût. Kurdên Tolhildanê jê re Zalût dibêjin. Garis tishtekê din e. Yek jî Gilgil ne ev e. Genimok, genimê bichûk e, ango wateya wê ev e. Lazût cureyekê din ê riwekan e.